Het is van alle tijden: in rampspoed een waarschuwend vingertje zien. Vroeger was het God die ons via een ramp iets duidelijk wilde maken. De pestepidemie die Europa in de veertiende eeuw naar schatting eenderde van zijn bevolking kostte, werd vrij algemeen gezien als straf van God. Groepen van zogenoemde kruisbroeders of flagellanten trokken van stad naar stad om zichzelf te geselen met zwepen met ijzeren kogeltjes om God milder te stemmen.

Ook nu ziet een enkeling in de corona-epidemie nog steeds de hand van God. „Hij zendt ziekte zoals ooit de plagen in Egypte, om de mens tot inkeer te brengen”, schreef het Reformatorisch Dagblad in een hoofdredactioneel commentaar (13/3). Gelukkig spreekt bijna iedereen in Nederland zijn verbazing en afgrijzen uit over een dergelijke uitlating. Hoe kun je in 2020 zulke lariekoek nog verkopen?


Maar het gekke is: veel mensen komen tegelijk met vrijwel dezelfde lariekoek op de proppen, maar dan in een iets ander jasje. ‘God’ heet in deze coronacrisis ‘Moeder Natuur’. „Moeder Natuur is boos”, „Moeder Natuur neemt wraak”. „Moeder Natuur waarschuwt de mensheid via corona dat ze totaal op de verkeerde weg zit.” Ik heb het allemaal voorbij zien komen op sociale media, maar ook in kranten en op tv. Vervang ‘Moeder Aarde’ door ‘God’ en we zijn weer terug in de Middeleeuwen. Ander label, zelfde boodschap.

Wat mij het meest verbaast, is dat het vaak heel weldenkende, rationele mensen zijn die met dit soort verklaringen komen voor de huidige pandemie. Ze noemen zichzelf vaak nog areligieus ook. En ze leggen in hun uitlatingen relaties die er helemaal niet zijn, tussen corona en klimaat bijvoorbeeld. Zelfs eurocommissaris Frans Timmermans draait zijn hand niet om voor dit soort pseudo-religieus gewauwel. „Moeder natuur laat dagelijks zien dat het ze het zat is”, sprak hij op Radio 1 (16/3).


God, Moeder Aarde, de Natuur: ze geven natuurlijk helemaal geen boodschappen af. Als we dat van dominees uit Nunspeet niet accepteren, uitingen van een imam uit Rotterdam-Zuid veroordelen, moeten we dat ook niet aanvaarden van mensen als Frans Timmermans. Wat goed of fout is, ligt niet in God of de natuur besloten. De natuur is niet moreel, niet immoreel, maar volstrekt amoreel.

Ach, een kinderlijk geloof in ‘Moeder Aarde’, wat kan het voor kwaad? Dat zou je kunnen zeggen, als het geloof dat ethiek in de natuur besloten ligt, niet tot zulke schrijnende uitwassen had geleid in de geschiedenis. Waarom moesten homoseksuele mannen en vrouwen eeuwenlang hun geaardheid verbergen en ontkennen? Omdat God ertegen was, en omdat homoseksualiteit ‘tegennatuurlijk’ zou zijn. Dat laatste net iets anders geformuleerd: Moeder Aarde wil het niet.

De ergste vorm van ‘natuurmoraal’ beleefden we in de jaren dertig met de opkomst van het nazisme. Ook de nazi’s baseerden goed en fout op vermeende principes van de natuur: het ene volk was door de natuur voorbestemd om te heersen, het andere ‘van nature’ onkruid.
Lees ook dit interview met Lorraine Daston: ‘Mensen gebruiken de natuur altijd om hun eigen standpunten kracht bij te zetten’

Over goed en fout zal de natuur altijd tegen ons zwijgen. Moeder Aarde spreekt godzijdank niet. Wat goed en fout is, maken we helemaal zelf uit. Niet door willekeurig wat te roepen, maar door een al eeuwen durende dialoog met onszelf en elkaar. Zo formuleerden we principes als ‘goed is datgene wat de collectieve hoeveelheid geluk op aarde maximaliseert’.
Praat mee met NRC
Onderaan dit artikel kunnen abonnees reageren. Hier leest u meer over reageren op NRC.nl .

Of we zochten het meer in uitgangspunten als ‘wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet’. Over dergelijke ethische principes kunnen we ellenlang redeneren en discussiëren, en dat doen we ook, gelukkig. Maar laten we alsjeblieft nooit de fout maken dat de natuur ons wel vertelt wat goed en fout is.

Terug naar corona. Natuurlijk kunnen we van deze uitbraak veel leren. Corona maakt ons duidelijk dat het niet handig is als mens en dier te dicht op elkaar leven. Dat onze gezondheidszorg beter voorbereid moet zijn op rampen. Dat we de farmaceutische industrie beter niet volledig in handen van de markt kunnen leggen (al is de vraag wie dan de miljarden gaat investeren voor het vinden van vaccins). Dat globalisering ook nadelen kent. Dat de wetenschap in het algemeen veel serieuzer genomen moet worden. Dat het misschien niet handig was om cruciale industrie de afgelopen decennia volledig het land uit te bonjouren zonder noodvoorzieningen als back up te organiseren.

Ik hoop van harte dat de mensheid die lessen trekt. Niet omdat Moeder Aarde ons zo nadrukkelijk gewaarschuwd heeft, maar omdat we rationele wezens zijn die zich willen voorbereiden op de volgende pandemie.


Aylin Bilic is ondernemer en publicist. Ze schrijft om de week op deze plaats.


Stop met religieus gezwets over ‘Moeder Aarde’