Wat leert de Wereldgeschiedenis ons?

De hoogleraar #medischegeschiedenis aan het Amerikaanse Yale waarschuwde jaren geleden al dat SARS, vogelgriep en varkenspest slechts voorbodes waren van een veel ernstigere pandemie.

Snowden, 73, is hoogleraar medische geschiedenis aan de American Yale University en auteur van het boek Epidemics and Society. From the Black Death to the Present. Bijna vijftig jaar geleden overleefde hij een cholera-uitbraak in Rome, waar hij op studiereis was. Nu zit hij vanwege Covid-19 vast in de Italiaanse hoofdstad, waar hij opnieuw voor onderzoek verbleef. De historicus raakte besmet met het coronavirus. Toen Der Spiegel hem sprak, ging het goed met hem, maar was hij nog in quarantaine.

 We hadden volgens de professor ook al lang een vaccin kunnen hebben. “Ons probleem is dat we wetenschap niet op de juiste manier inzetten, dat we er niet verstandig gebruik van maken. We hadden allang een coronavirusvaccin kunnen hebben. Maar nadat Sars was verdwenen en Mers niet zo gemakkelijk overdraagbaar bleek, was de ontwikkeling ineens niet meer de moeite waard. Uiteindelijk draait het in de farmaceutische industrie om winst. Hetzelfde probleem geldt voor ziekenhuizen: pandemische preventie levert geen geld op, in tegenstelling tot grote operaties. Daarom nam niemand ze serieus. En in veel landen, waaronder de Verenigde Staten, hebben miljoenen mensen geen toegang tot geavanceerde medicijnen, wat nu zeer ernstige gevolgen heeft. Een van de lessen die uit deze epidemie moet worden getrokken is dat medicijnen een mensenrecht moeten worden.”

Professor Snowden, u waarschuwde jaren geleden dat Sars, vogelgriep en varkensgriep slechts de voorbode waren van iets groters, een ernstige pandemie. Dacht u destijds al aan een ziekteverwekker als Sars-CoV-2?

O ja, absoluut. En ik was zeker niet de enige die een pandemie met een dergelijk longvirus zag aankomen. Virologen en epidemiologen over de hele wereld hebben keer op keer gewaarschuwd. Ik vraag me echt af: hoe blind kun je zijn? Als Donald Trump nu vraagt ​​‘Wie had dit kunnen weten?’ is mijn antwoord: ‘Iedereen!’

Waarom werd die boodschap niet gehoord?

Helaas is mensen ergens voor waarschuwen te vaak het lot van Cassandra beschoren. Anthony Fauci, directeur van het National Institute of Allergy and Infectious Diseases in de Verenigde Staten, legde het probleem in 2006 heel eenvoudig uit: als je in het Caribisch gebied woont, vertellen de wetenschappers je dat er op een gegeven moment een orkaan zal komen. Je kunt niets zeggen over de kracht van de storm en wanneer deze komt. Maar je moet je er natuurlijk wel op voorbereiden. Net zo is het met een pandemie. Maar wat hebben we gedaan? Na korte periodes van angst – na Sars en vogelgriep – werd het gevaar gewoon weer vergeten. Daarom bestaat er binnen de EU momenteel geen gemeenschappelijk pandemisch beleid, heeft de Wereldgezondheidsorganisatie te weinig geld en hebben we in veel landen niet genoeg reservecapaciteit in ziekenhuizen.

Corona wordt al vergeleken met de pest. Maar als je de rapporten leest over deze vreselijke plaag die eeuwenlang door Europa woedde, voel je je flink bevoorrecht in je beschutte West-Europese kantoor aan huis...

(Lacht) Leuk om te zien dat je je daarmee troost. Ik doe hetzelfde. Hoewel ik Covid-19 zeer serieus neem, mag de ziekte niet worden vergeleken met de pest. Tussen 1347 en 1743 doodde de pest ongeveer 100 miljoen mensen in Europa. De ziekte ontvolkte hele regio’s en verspreidde een gruwel die ik bij het coronavirus niet terugzie.

Terwijl wij nu ongeduldig wachten op de komst van het vaccin, zouden ze destijds dolgelukkig zijn geweest als ze hadden gehoord dat er over achttien maanden een pestvaccin beschikbaar zou zijn

Worden we verwend door onze betrouwbare gezondheidszorg?

Laten we het zo zeggen: terwijl wij nu ongeduldig wachten op de komst van het vaccin, zouden de inwoners van Florence destijds dolgelukkig zijn geweest als ze hadden gehoord dat er over achttien maanden een pestvaccin beschikbaar zou zijn. Maar ik ben van mening dat het niet noodzakelijkerwijs de ziekten met de hoogste sterfte zijn die de grootste terreur veroorzaken en tot de grootste politieke omwentelingen leiden.

Welke dan?

Ik geloof dat dat in de eerste plaats nieuwe, onbekende epidemieën zijn die plotseling verschijnen, zoals het nieuwe type coronavirus. Plagen waarvan het verloop van de ziekte niet goed kan worden voorspeld. Pokken was een wrede ziekte die meer dan de helft van de slachtoffers, vaak kinderen, doodde en veel mensen voor het leven misvormde. En natuurlijk waren mensen bang voor de pokken. Maar aan het begin van de achttiende eeuw hadden de mensen zich er op een of andere manier mee verzoend. Ze accepteerden het.

Net als tuberculose?

Misschien wel, met het verschil dat je daar niet aan sterft, alleen meestal minder oud mee wordt. In de negentiende eeuw werd het zelfs als een beetje romantisch beschouwd om aan tbc te lijden. Ziekteverwekkers zoals de pest of de cholerabacterie zorgden er soms voor dat mensen plotseling stierven, zelfs in openbare ruimten. Pestartsen waren overweldigd en wanhopig. Zulke situaties doen denken aan de beelden die vanuit Wuhan de hele wereld over werden gestuurd. Het is goed voorstelbaar dat een dergelijke uitzonderlijke situatie politieke omwentelingen en economische crises kan veroorzaken, zelfs als het sterftecijfer relatief laag is, zoals het geval is bij Covid-19.

Sommige waarnemers zeggen al dat China dankzij het coronavirus een wereldmacht zou kunnen worden.

Net als de VS door gele koorts.

Pardon?

Dat gaat iets verder terug: rond 1800 was het huidige Haïti, dat destijds deel uitmaakte van Frankrijk, dankzij de enorme suikerrietplantages een van de rijkste kolonies ter wereld. Maar toen kwam er een grote slavenopstand. Napoleon, die ambities had om voet aan de grond te krijgen in de Nieuwe Wereld, wilde deze opstand onderdrukken met meer dan 60.000 soldaten. Een groot deel van hen werd in Haïti echter door gele koorts gedood. Napoleon moest zijn plannen laten varen en verkocht in 1803 ook het toenmalige Louisiana aan de Verenigde Staten. De Verenigde Staten verdubbelden hun grondgebied in één klap – een belangrijke stap richting wereldheerschappij.

Zijn er machtige spelers ten onder gegaan door microben?

Veel! De zogenaamde Attische epidemie heeft waarschijnlijk aanzienlijk bijgedragen tot de ondergang van het oude Griekenland. Dit was een dodelijke en nog steeds raadselachtige ziekte waarbij het lichaam bezaaid raakte met blaren. Naast vele andere factoren speelde malaria een rol in de val van het Romeinse rijk, dat zich vanaf de vijfde eeuw naar Zuid-Europa verspreidde. Degenen die het overleefden, hielden hun leven lang koortsaanvallen en konden niet meer zo hard werken als voorheen. Dit heeft bijgedragen aan de achteruitgang van de landbouw. In Groot-Brittannië eindigde het bewind van het huis Stuart met de pokken en het leger van Napoleon in Rusland werd niet op het slagveld vernietigd, maar door tyfus en dysenterie.

In de huidige pandemie draait het ook om grote ethische kwesties, bijvoorbeeld de discussie over de stillegging van het openbare leven, die in wezen gaat over het conflict tussen het redden van economie enerzijds en dat van mensenlevens anderzijds.

Dat doet erg denken aan de situatie die optrad als gevolg van cholera. Van 1851 tot ongeveer 1910 werden regelmatig internationale conferenties gehouden waarin maatregelen tegen de verspreiding werden gecoördineerd. Bijvoorbeeld quarantaine voor scheepsbemanningen, of reisbeperkingen. Er was ook veel discussie over de economische gevolgen van dergelijke maatregelen, zoals dat door een vijfdaagse quarantaine de exploitatie van het Suezkanaal niet langer winstgevend zou zijn [van de circa 1,5 miljoen Egyptische arbeiders die aan dit project meewerkten stierven er 30.000, grotendeels als gevolg van cholera].

‘Nadat Sars was verdwenen en Mers niet zo gemakkelijk overdraagbaar bleek, was de ontwikkeling ineens niet meer de moeite waard’

De verkorte quarantaineperiode uit 1720 doet me een beetje denken aan Donald Trump, die aanvankelijk over Covid-19 sprak als ‘verkoudheid’ en ‘griep’

Debatten zoals nu dus.

Absoluut, en er zijn nog meer voorbeelden. Zo bereikte in 1720 een koopvaardijschip met waardevolle stoffen uit Smyrna en de Levante Marseille in het zuiden van Frankrijk. Acht zeevarenden, een passagier en de scheepsarts waren onderweg al aan de pest gestorven. Desalniettemin werd onder druk van lokale kooplieden de quarantaine van de bemanning op een eiland voor de stad, die veertig dagen had moeten duren, teruggebracht tot tien dagen en werden de goederen niet verbrand. Als gevolg hiervan stierf meer dan de helft van de 100.000 inwoners van Marseille aan de pest. De verkorte quarantaineperiode werd ook wel een ‘kleine quarantaine’ genoemd. Het doet me een beetje denken aan Donald Trump, die aanvankelijk over Covid-19 sprak als ‘verkoudheid’ en ‘griep’.

Dus je vindt toch parallellen tussen de huidige pandemie en de pest?

Die zijn er zeker. Bijvoorbeeld ook dat de superrijken nu naar afgelegen plaatsen vluchten, net als in het beroemde werk Decamerone van de Italiaanse dichter Giovanni Boccaccio, waarin tien jongeren zich in een landhuis net buiten Florence veiligstellen voor de pest. Ook de pogingen van de Verenigde Staten en China om elkaar tot zondebok te maken roept herinneringen op: prostituees en joden kregen de schuld van de pest, wat resulteerde in vreselijke pogroms. En de historische roman The Fiancee van Alessandro Manzoni gaat over vier Spanjaarden die werden geëxecuteerd omdat ze ervan verdacht werden de pest te hebben verspreid.
Zo ging het ook met cholera: een historische illustratie laat zien hoe woedende Amerikaanse burgers hun land verdedigen tegen immigranten die mogelijk besmet zijn met cholera. Vanwege het coronavirus zijn Chinees ogende mensen in veel landen beledigd of zelfs aangevallen.

De pest woedde zo erg dat veel mensen hun geloof in God verloren. Hoe tast het virus onze overtuigingen in een grotendeels seculiere samenleving aan?

Ik denk dat we ons geloof in globalisering in twijfel trekken. Er leven existentiële angsten, We realiseren ons nu hoe kwetsbaar dat ons heeft gemaakt. Maar globalisering is ons niet door God opgelegd, we hebben het zelf gecreëerd. Door de mythe van ongecontroleerde economische groei, door de bijna acht miljard mensen die op aarde leven, het vele reizen over de wereld, de megasteden, de vervuiling en het extensief terugdringen van de natuur, hebben we ideale omstandigheden gecreëerd voor de ontwikkeling en verspreiding van het coronavirus en ervoor gezorgd dat het ons bijzonder zwaar kan raken.

Kan er iets goeds uit de pandemie voortkomen?

Het is duidelijk geworden dat we op een kruispunt staan. Als we nu – en daar lijkt het op – permanent terugvallen in nationalisme, verliezen we de kans om echt iets te veranderen. Van vogelgriep tot SARS, van ebola tot het coronavirus, al deze ziekten kwamen voort uit zoönotische overdracht [ziekteverwekkers  die van dieren overgingen op mensen]. We hebben contact met dieren in een mate die ongekend is in de geschiedenis van de mens. Hoe vaak moet dit gebeuren voordat we eindelijk inzien dat er een patroon is? Dat mensen moeten stoppen met het uitbreiden van hun leefruimte?

Hebben we een groene economie nodig?

Ja, milieubescherming en gezondheidsbescherming moeten in de toekomst hand in hand gaan. Dat is onmogelijk als we in natiestaten denken; grenzen houden virussen niet tegen. We moeten als mensheid in zijn geheel denken, als mensheid die in een wereld van microben moet leven.

Hoe zit het met de wetenschap, kan die ons niet beter beschermen tegen epidemieën?

Het lijdt geen twijfel dat de wetenschap enorme vooruitgang heeft geboekt, dat merken we elke dag. Bij de pest dachten mensen nog dat de ziekte een straf van God was – een vreselijke psychologische terreur. En toen ik in 1973 in Rome een cholera-uitbraak meemaakte, was de Italiaanse minister van Volksgezondheid zo bijgelovig dat hij, toen hij een cholera-afdeling in een ziekenhuis bezocht, de hygiënemaatregelen niet vertrouwde en een handsignaal achter zijn rug maakte dat het kwaad moest afweren. Gelukkig zijn die dagen voorbij. Zelfs in vergelijking met SARS, zeventien jaar geleden, is er enorm veel vooruitgang geboekt.

Maar nog niet genoeg?

Ons probleem is dat we wetenschap niet op de juiste manier inzetten, dat we er niet verstandig gebruik van maken. We hadden allang een coronavirusvaccin kunnen hebben. Maar nadat Sars was verdwenen en Mers niet zo gemakkelijk overdraagbaar bleek, was de ontwikkeling ineens niet meer de moeite waard. Uiteindelijk draait het in de farmaceutische industrie om winst. Hetzelfde probleem geldt voor ziekenhuizen: pandemische preventie levert geen geld op, in tegenstelling tot grote operaties. Daarom nam niemand ze serieus. En in veel landen, waaronder de Verenigde Staten, hebben miljoenen mensen geen toegang tot geavanceerde medicijnen, wat nu zeer ernstige gevolgen heeft. Een van de lessen die uit deze epidemie moet worden getrokken is dat medicijnen een mensenrecht moeten worden.

Gelooft u, net als pionier op het gebied van infectieonderzoek Louis Pasteur, dat de microben uiteindelijk het laatste woord zullen hebben?

Ik denk dat het ervan afhangt of we bereid zijn van onze fouten te leren. We weten precies welke kwetsbaarheden de weg vrijmaken voor pandemieën. We hebben de capaciteit om samen te werken en de instrumenten om toekomstige pandemieën te voorkomen, of in ieder geval de kans erop aanzienlijk te verkleinen. Maar zullen we dat ook echt doen? Ik hoop het. Maar ik weet het niet zeker. Kijk maar eens hoe vreselijk traag de klimaatbescherming vordert!

Maar in tegenstelling tot de gevolgen van klimaatverandering, kan het coronavirus niet worden genegeerd...

Dat is zo, misschien helpt het dat we allemaal direct worden getroffen door deze pandemie. Is dat niet de essentie van de Griekse tragedie, dat mensen alleen leren door te lijden?

Professor Snowden, bedankt voor dit interview.

Bron(nen): Der Spiegel / 360 Magazine (€) Frank Snowden: ‘We hadden allang een vaccin kunnen hebben’

 Hoe Nederland de kennis voor een kansrijk coronavaccin uit handen gaf

Afbeelding van DarkWorkX via Pixabay