Gnosis en gnostiek

Het woord Gnosis is afkomstig uit het Grieks en betekent kennis of inzicht. Met het woord gnosis wordt tegenwoordig in het algemeen de diepere kennis van godsdienstige waarheden bedoeld. Gnosis is de kern van een religieuze overtuiging van een aantal religies, samen het gnosticisme genoemd, die in de eerste eeuwen na Chr, vooral in het Middellandse-Zeegebied ontstonden, zoals het Hermetisme, het Mandeïsme, het manacheïsme en de Gnostiek. Het hoofdthema bij deze godsdiensten was het zoeken naar een antwoord op levensvragen als, waar kom ik vandaan, wat doe ik hier op aarde, wat is mijn bestemming. Hoewel de opvattingen van deze groepen en de manieren om tot inzicht te komen verschilden, was het centrale thema dat de mens afkomstig is uit de goddelijke wereld en in de aardse situatie een kern van dit goddelijke in zich heeft. De mens is die goddelijke kern kwijtgeraakt tijdens zijn bestaan op aarde en allerlei demonische krachten proberen de mens er van te weerhouden die terug te vinden en daarmee ook terug te kunnen keren tot de goddelijke wereld. Een deel van de gnostische geloofsrichtingen verspreidde zich slechts in een klein gebied en was een kort leven beschoren. De Gnostiek verspreidde zich echter in delen van Azië en Europa en en het Manicheïsme ontwikkelde zich tot een wereldkerk die zijn invloed uiteindelijk tot in Centraal-Azië en China wist te verspreiden.

Helaas waren we voor wat betreft de kennis over deze groepen voornamelijk aangewezen op teksten van hun tegenstanders: de eerste kerkvaders, Tertullianus, Plotinus traktaat ‘Tegen de gnostici’, geschriften van de joodse rabijnen, geschriften over heidense mysteriecultussen en islamitische literatuur. Bijna onveranderlijk werden zij als heidenen en ketters beschouwd. Dankzij opgravingen uit de 19^de eeuw en de vondst van de zogenaamde Nag Hammadi-geschriften beschikken we nu ook over enig van deze groepen zelf afkomstig materiaal. Deze vondst bevatte o.a. het Evangelie van Thomas dat een verzameling uitspraken van Jezus bevatte en geacht werd ouder te zijn dan de evangeliën uit het Nieuwe Testament.

Helemaal nieuw waren de ideeën van de gnostici niet. Plato beschreef enkele eeuwen voor Chr. in zijn Ideeënleer al dat de ziel voor de geboorte in de Ideeënwereld aanwezig was en ook naar die goddelijke werkelijkheid terug wenste te keren. Dit zou alleen mogelijk zijn wanneer de mens in staat was de herinnering aan de goddelijke wereld terug te vinden. Volgens Plato waren alleen filosofen daartoe in staat.

Sommige wetenschappers zijn dan ook van mening dat de gnosticisme zijn oorsprong in het platotisme had. Anderen zoeken de oorsprong in het jodendom of het christendom. Weer anderen zijn van mening dat het een volkomen nieuw verschijnsel was of juist terug te voeren op heidense godsdiensten. De mens is vergeten wie hij is. Bij de gnostici staat zelfkennis, in dit geval de kennis van de goddelijke kern in de mens zelfcentraal. Verlossing is dan het opheffen van onwetendheid en onwetendheid de oorsprong van de zonde. Dit stond natuurlijk frontaal tegenover de leer van de christelijke kerk die vergeving als iets dat alleen door God en/of door de kruisdood van Jezus gegeven kon worden beschouwde.

Dit was niet het enige punt waarop de gnotici van menig verschilden met de katholieke kerk. Hoewel hun ideeën onderling verschilden druiste hun leer in veel gevallen tegen die van de kerk in. Sommige groepen verwierpen het oude testament of gaven een totaal andere uitleg aan de inhoud daarvan. God die vaak de Onkenbare, de Verborgene, de Ene werd genoemd zou zich niet bemoeien met het aardse dat door een mindere God of Satan geschapen zou zijn. Goed en Kwaad zouden twee onafhankelijke en ongeschapen principes zijn. Dit noemt men dualisme. In tegenstelling tot dualiteit, waarbij twee principes elkaar aanvullen en samen een eenheid vormen (zoals bij Yin en Yang) zijn Goed en Kwaad onverenigbaar en bestrijden elkaar. Sommige stromingen zagen het kwaad in hartstochten en driften en het lichaam werd als iets negatiefs gezien dat door middel van ascese, sexuele onthouding en zelfkastijding bestreden moest worden. Ook hun ideeën over door wie en hoe Gnosis bereikt kon worden verschilden sterk.