De opkomst van astrologie en andere vormen van instant-spiritualiteit. Moeten we dat afdoen als onzin? ‘De sterren zijn een manier om een verhaal over jezelf te vertellen.’ Hoe kan de filosofie helpen om grip te krijgen op grote vragen van deze tijd? We spreken maandelijks met Denker des Vaderlands Daan Roovers. Deze keer: #Astrologie #Filosofie

GOUDEN VLINDER
Hoe is de opkomst van astrologie te verklaren? En zijn deze en andere vormen van ‘irrationaliteit’ filosofisch onverdedigbaar, of ook van waarde?

Als ik Daan Roovers die vraag voorleg, vertelt ze een anekdote over de uitvaart van haar moeder, twee jaar geleden. In de kerk in het Brabantse Veghel speelde een bevriende saxofonist het katholieke lied ‘Ave Maria’.

 Een paar dagen later zag Roovers op Facebook een filmpje dat een van de dorpsbewoners van dit deel van de dienst had gemaakt. ‘En tijdens het lied, ik zweer het je, zie je een soort gouden vlinder omhoog zweven,’ vertelt ze. Roovers laat het filmpje zien. En inderdaad: ongeveer vanaf de kist beweegt een goudgeel vlokje richting de nok van de kerk, schokkerig als een vlinder.

‘Je eerste interpretatie is: daar gaat haar ziel! Ik ben ervan overtuigd dat dat niet zo is, en ik denk de meeste mensen met mij, maar toch kan je het bijna niet anders zien. Er is niet direct een andere verklaring: het is duidelijk geen stofje op de lens.’

Filosoof David Hume stelde dat het leiden van een zuiver rationeel leven ‘een vorm van gekte in zichzelf’ is.

De nuchtere Roovers hoort niet bij de Nederlanders die in wonderen geloven (ze is ook geen Co-Star-gebruiker). Ze twijfelt er niet aan dat er een redelijke verklaring voor het lichtvlokje in de kerk is. Toch begrijpt ze mensen die in haar schoenen zouden kiezen voor een meer mystieke verklaring.

‘Toen mijn moeder overleed, probeerde ik mijn jongste zoon, toen acht, eerst op een nuchtere manier te troosten door te zeggen: voor oma is het niet erg dat ze dood is want ze merkt er zelf niks van. Waarop hij zei: dat is wel erg voor haar, want nu kan ze mij nooit meer zien. Oh ja, dacht ik toen. Later zei ik: misschien is ze nog wél ergens, op een bepaalde manier. Ik geloof dat eigenlijk niet echt, zei ik tegen hem, maar we kunnen er best zo over praten en denken. Dat vond hij wel een leuk idee.’

De Schotse filosoof David Hume (1711-1776) zag irrationaliteit als iets inherent menselijks. Waar de meeste van zijn collega-Verlichtingsfilosofen hamerden op de suprematie van de rede over het geloof, was Hume milder. Hij stelde zelfs dat het leiden van een zuiver rationeel leven ‘een vorm van gekte in zichzelf’ is.

Roovers: ‘Hume was aan de ene kant heel streng: met dat wat niet waarneembaar is, kun je als wetenschapper niets. Toch had hij ook begrip voor de tegenstrijdigheden van de menselijke geest. Dat mensen soms iets geloven wat ze niet kunnen verklaren.’

De gemoedelijke Hume was ongelovig, maar niet anti-religie. Als hij nu zou leven, zou hij waarschijnlijk begrip tonen voor mensen die geloven dat een ziel post mortem kan voortleven of denken dat de sterren ons lot bepalen.

Roovers staat er ook zo in. ‘Ik vind astrologie onzin, maar ik hoef er niet tegen te strijden. De sterren zijn een manier om een verhaal over jezelf te vertellen. Net zoals mensen zeggen: ik ben een blauw persoonlijkheidstype, of: ik kom uit het jaar van de hond. Of het feit dat je vaak te laat komt verklaren door het feit dat je te laat geboren bent.’

‘Vanaf de jaren negentig werd spiritualiteit meer instant-religie.’

Verhalen over jezelf vertellen schept orde in de chaos van het bestaan, zegt Roovers. Het zijn vaak selffulfilling prophecies. Als je op basis van biografische gegevens of astrologische informatie een verhaal over jezelf construeert, krijgen dingen die je doet en meemaakt binnen dat raamwerk betekenis.

Dit past prima in onze geïndividualiseerde samenleving, zegt Roovers. ‘Als het om zingeving gaat, worden we steeds sterker op onszelf teruggeworpen. Toen spiritualiteit in de jaren zestig en zeventig opkwam in het Westen, werd het nog enigszins collectief beleefd. Denk aan de hippies die elkaar opzochten op Woodstock. Maar vanaf de jaren negentig werd het meer instant-religie. Op de individuele maat toegesneden. Hoe zakelijker de samenleving wordt, hoe meer we onze toevlucht zoeken tot systemen die geborgenheid bieden.’

Co-Star noemt zichzelf ‘hyper-personalized’. De app kijkt zelfs naar de precieze minuut waarin je geboren bent. Roovers: ‘Astrologie biedt individuele zingeving binnen het grotere geheel van de kosmos, zonder dat je er andere individuen bij nodig hebt. Dat sluit helemaal aan op onze tijd van massa-individualisme: we zijn wel individualistischer, maar niet onafhankelijker.’

Massa-individualisme, of zoals de CEO van Co-Star het in een interview met The Verge zei: ‘Astrologie is een vorm van collectieve self-care.’

Ook hekserij wordt op die manier beleefd. ‘Millennials beschouwen hekserij steeds meer als onderdeel van self-care. Tarotlezingen, astrologie en andere spirituele rituelen worden als therapeutisch gezien. Het zijn kleine momenten van stilte, reflectie en verbinding,’ schreef journalist Sjors Roeters in Vrij Nederland eerder over dit onderwerp.

ONVERSCHILLIG UNIVERSUM
Astrologie stelt je niet alleen in staat om een verhaal over jezelf te vertellen, maar ook om dat verhaal weer in een breder geheel te incorporeren. Volgens de bedenkers van Co-Star transformeert astrologie dagelijkse gebeurtenissen tot ‘iets in de context van een immens universum’, waar we ‘in gesprek mee zijn’.

Daan Roovers verwijst naar De mythe van Sisyphus van de Franse filosoof Albert Camus (1913-1960). ‘Dat boek gaat over de onverschilligheid van het universum. De mens stelt continu vragen aan de wereld om zich heen, maar de wereld antwoordt niet. De mens geeft om de natuur, maar de natuur geeft niet om de mens. De mens kijkt met ontzag naar de sterren, maar de sterren kijken niet terug. Die spanning is volgens Camus de kern van de menselijke conditie.’

To marvel, je verwonderen, hoort heel erg bij filosofie, vindt de Denker des Vaderlands.

Astrologie biedt een uitweg uit die lijdzame situatie – ‘Astrology is an exit’, jubelt Co-Star – door te zeggen: de sterren zijn niet onverschillig. Ze wijzen jou je bestemming in het universum. Gebeurtenissen die zinloos en willekeurig lijken, krijgen opeens betekenis.

ZWEVENDE TIJGER
Aan geloof in wonderen lijkt eenzelfde verlangen naar betekenis ten grondslag te liggen. Naar aanleiding van het Motivaction-onderzoek vroeg NRC lezers naar hun wonderlijke ervaringen. De meeste ervaringen werden beschreven alsof er een bedoeling achter zat. Iemand krijgt bijvoorbeeld ingegeven dat hij een dierbare moet bezoeken, die kort daarna overlijdt. ‘Even lijkt het universum liefdevol in plaats van gewoon onverschillig,’ vatte de krant het samen.

‘Meer in dingen zien dan je er op het eerste gezicht in ziet: dat past bij een filosofische houding.’

David Hume liet in zijn filosofie ruimte voor ‘wonderlijkheid’ door onderscheid te maken tussen miracles en marvels, vertelt Roovers. ‘Marvels zijn dingen die opmerkelijk zijn, maar niet ingaan tegen de natuurwetten. Bijvoorbeeld als ik jou vertel dat ik net een tijger zag lopen op straat. Dat is onwaarschijnlijk, maar gaat niet tegen de natuurwetten in. Bij een wonder is dat wel zo, bijvoorbeeld als ik vertel dat ik die tijger zag zweven. Hume concludeerde: marvels zijn wel mogelijk, miracles niet.’

To marvel, je verwonderen, hoort heel erg bij filosofie, vindt de Denker des Vaderlands. ‘Meer in dingen zien dan je er op het eerste gezicht in ziet: dat past bij een filosofische houding. Een kind krijgen bijvoorbeeld: dat is wetenschappelijk heel goed te verklaren en toch ervaar je het als een wonder. Het kan de manier waarop je naar de wereld kijkt verrijken.’

ZINVOL TOEVAL
Albert Camus zou strenger oordelen dan Hume en niets moeten hebben van het moderne idee van ‘zinvol toeval’.

Astrologen zien in het virus, dat zo grillig en genadeloos de wereld over raast, evenmin een bewijs van de willekeur van het leven.

Roovers: ‘Camus stelt dat je het gebrek aan zin van het leven op twee manieren kunt oplossen. De eerste is concluderen dat het leven geen zin heeft en een einde aan je leven maken. De tweede optie is zekerheid zoeken dat er wél een zin of betekenis is, bijvoorbeeld in dogmatisch geloof in religie of wetenschap. Beide zijn volgens Camus oneigenlijke vormen van mens-zijn, omdat je daarmee de spanning die de menselijke conditie kenmerkt wegsnijdt.’

Volgens Camus zit er niets anders op dan leven met die spanning. Bij moderne spiritualiteit is daar geen sprake van. In de verschillige kosmos bestaat geen toeval: achter alles zit een bedoeling.

Grappig genoeg weerklinkt daarin een echo uit traditionele monotheïstische religies. Zo geloven christenen dat God een plan heeft met elk mens. En voeren zij als argument voor het bestaan van God vaak aan dat de mens en de natuur in al hun wonderlijkheid niet ‘toevallig’ kunnen zijn ontstaan. Dat er een bedoeling achter zit. Net zoals de coronapandemie volgens sommige religieuzen een straf van God is.

En astrologen? Die zien in het virus, dat zo grillig en genadeloos de wereld over raast, evenmin een bewijs van de willekeur van het leven. Immers: Saturnus was begin dit jaar in conjunctie met Pluto – en dat voorspelde natuurlijk weinig goeds.


DAAN ROOVERS
Filosoof Daan Roovers (1970) is tot en met maart 2021 Denker des Vaderlands. Ze werkt voor de Universiteit van Amsterdam en het Amsterdamse debatcentrum De Rode Hoed en was tussen 2001 en 2015 hoofdredacteur van Filosofie Magazine. Roovers is groot pleitbezorger van publieksfilosofie, waarbij filosofie een activiteit is die hardop en midden in de samenleving wordt uitgevoerd en waaraan elke burger kan deelnemen.




The comeback of astrology fits the mass individualism'