Tien vragen over stikstof

Hoe Nederland in deze stikstofcrisis belandde, en daar weer uit moet komen.
Tien vragen over stikstof Deze woensdag protesteren boeren op de Veluwe tegen de stikstofplannen van het kabinet. Hoe slecht staat de natuur ervoor? En hoe groot is de rol van de landbouw daarin?

1. Hoe staat de Nederlandse natuur ervoor?
Slecht. Er zijn verschillende manieren om dat aan te geven. Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) brengt bijvoorbeeld de omvang in kaart van de populaties van op het land levende planten en dieren. Sinds het jaar 1700 is de gemiddelde populatieomvang (mean species abundance) met naar schatting 85 procent afgenomen. In Nederland is die afname een stuk groter dan in andere Europese landen, waar die gemiddeld iets meer dan de helft kromp. Een andere manier is kijken naar het aantal bedreigde soorten op de Rode Lijst. Daarvoor worden 1.771 van de naar schatting 45.000 in Nederland voorkomende soorten dieren, planten, schimmels, wieren en algen gevolgd. Sinds 1995 staat ongeveer 40 procent van de 1.771 soorten op de lijst. Het percentage schommelt iets door de tijd heen. Na 2005 nam het aantal bedreigde soorten wat af, maar na 2015 is het weer toegenomen. Oorzaken zijn onder meer bevolkingstoename, verstedelijking en het verdwijnen van veel natuurgebieden. Zeker sinds de jaren vijftig speelt de geïntensiveerde landbouw een belangrijke rol. Ruilverkaveling, monocultuur, kunstmest, bestrijdingsmiddelen en verlaging van de grondwaterstand hebben de natuur op het platteland verarmd. „De populaties van karakteristieke diersoorten van het agrarisch gebied zijn sinds 1990 gemiddeld met ruim 50 procent afgenomen”, schrijft het PBL in zijn laatste Balans van de Leefomgeving. In natuurgebieden in Nederland lijkt de afname inmiddels gekeerd. De gevolgde diersoorten zijn sinds tien, vijftien jaar stabiel, aldus het PBL. Maar op het platteland is het erg slecht gesteld met de natuur.

2. Hoeveel natuurgebieden heeft Nederland?
Nederland werkt sinds 1990 aan een netwerk van natuurgebieden om de natuur en biodiversiteit te behouden en te herstellen. Er zijn gebieden die alleen planologisch worden beschermd en vallen onder het Natuurnetwerk Nederland (NNN), vroeger Ecologische Hoofdstructuur (EHS) genaamd. En er zijn gebieden die ook wettelijk worden beschermd, die vallen onder het Europese netwerk van natuurgebieden, Natura 2000. Van deze laatste categorie, die dus strenger wordt beschermd tegen activiteiten die de natuur kunnen schaden, telt Nederland er 162. In alle EU-lidstaten samen zijn meer dan 27.000 gebieden die vallen onder het Natura 2000-netwerk. Die worden door de lidstaten zelf aangewezen en beschermd op grond van de Europese Vogelrichtlijn en de Habitatrichtlijn. Het aandeel beschermde natuur in Nederland is circa 26 procent van het areaal land en binnenwateren (inclusief IJsselmeer), ruimschoots meer dan de internationale doelstelling van de Verenigde Naties van 17 procent in 2020. Voor de Natura 2000-gebieden is dat 15 procent. Met de kwaliteit van de natuur in die gebieden gaat het minder goed; die is vaak onder de maat. Hoewel Europese landen verplicht zijn de Natura 2000-gebieden in een zogenoemde gunstige staat van instandhouding te brengen of te behouden, wordt in vrijwel alle 162 Nederlandse gebieden meer stikstof aangetroffen dan volgens de wetenschap goed is voor het voortbestaan van de flora en fauna – een constatering die de boeren bestrijden.

3. Wat doet stikstof met natuur en biodiversiteit?
Stikstof heeft op verschillende manieren effect. Op akkers wordt heel veel mest uitgereden en in die mest zit de stikstof die een dier niet heeft opgenomen uit het voer (rundvee neemt 29 procent van de stikstof in voer op, varkens 39 procent, kippen 44 procent). De gewassen op de akkers nemen van de opgediende stikstof (via dierlijke mest en ook kunstmest) gemiddeld 58 procent op. Een aanzienlijk deel van de stikstof in mest spoelt naar sloten en verder naar de rivieren en zee. Al die extra voedingsstoffen stimuleren de groei van algen, ook giftige soorten. Veel andere soorten planten en dieren verdwijnen. Soms moeten zwemwateren gesloten worden. Een ander probleem is dat stikstof ammoniak bevat. Ammoniak is een gas dat verdampt uit mest, vooral uit stallen en van het land. Het komt in de lucht en kan, afhankelijk van wind en regen, binnen enkele kilometers van de bron weer neerdalen. Dat heeft twee effecten op de natuur: vermesting en verzuring. Door het eerste zijn sommige planten in het voordeel – de soorten die profiteren van hoge concentraties stikstof. Het gaat bijvoorbeeld om braam en vlier in bossen, duinriet en helm in duinen, bochtige smele op heide. Ze overwoekeren andere soorten, die het onderspit delven. Zo krijg je verarmde, eentonige landschappen. Bij verzuring wordt ammoniak in de bodem via chemische processen omgezet. Dat effect zet een ander proces in gang: elementen als calcium, magnesium, kalium in de bodem lossen op en spoelen weg. Ook aluminium, vaak giftig voor planten, komt vrij. De combinatie van een zuurdere bodem, weggespoelde elementen en veel vrij aluminium nekt bijvoorbeeld de zomereik, zoals op de Veluwe en in Nationaal Park De Maasduinen in Limburg.

4. Waarom is stikstof nu opeens zo’n groot bestuurlijk probleem?
Stikstof is geen nieuw onderwerp op de politieke agenda. Al sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw is het landelijke beleid gericht op het terugdringen van het mestoverschot. Sinds 1990 is de gemeten uitstoot van ammoniak in Nederland al gedaald van 346 naar 124 kiloton per jaar, volgens cijfers van de rijksoverheid. Maar opeenvolgende kabinetten hebben een échte aanpak van stikstof voor zich uitgeschoven. In 2015 introduceerde de overheid nog het Programma Aanpak Stikstof (PAS); vervuilende activiteiten, zoals veehouderij en bouwprojecten, kregen alvast een vergunning met het oog op toekomstige verlaging van stikstof. In mei 2019 werd stikstof ineens wel een groot en acuut bestuurlijk probleem. De Raad van State oordeelde toen dat het PAS in strijd was met Europese natuurbeschermingsregels. De uitspraak leidde tot een bouwstop en trof destijds ongeveer 18.000 lopende projecten. Sinds de uitspraak van de Raad van State werkt de overheid met vrijstellingen en andere constructies om bijvoorbeeld bouwprojecten door te laten gaan. Maar de enige structurele oplossing voor de natuur, economie en maatschappij is minder stikstof uitstoten, zegt het kabinet Rutte-IV. De stikstofcrisis raakt daarbij aan andere grote problemen die het kabinet moet oplossen. De aanpak is daarom tevens gericht op waterkwaliteit, bodem, klimaat en biodiversiteit. Ook moeten Schiphol en de Rotterdamse haven verduurzamen om klimaatneutraal te worden. En het wegverkeer, dat nu ook veel stikstof uitstoot, moet omschakelen van benzine naar elektrisch rijden. Lees meer: Nieuwe dreun voor stikstofbeleid: snelheidsverlaging op snelweg deugt niet