Nog maar een paar jaar geleden werd bij de lessen AMV (Algemene Muzikale Vorming) op de muziekschool gebruik gemaakt van de (sopraan-)blokfluit, om het geleerde meteen op eenvoudige wijze in de praktijk te kunnen brengen. Hieruit ontstond het merkwaardige vooroordeel, dat de blokfluit niet meer dan een oefeninstrument was; voor het 'echte werk' moest je overstappen naar iets anders. Dat is uiteraard een misvatting en gelukkig wordt de blokfluit voor dit doel nauwelijks meer gebruikt en kan het weer de terechte plaats innemen onder de volwaardige instrumenten.
De naam
Pas aan het begin van de 20e eeuw, toen het instrument na jaren van vergetelheid door het grote publiek weer werd 'herontdekt', is de term 'blokfluit' in gebruik geraakt. Daarvoor werden andere benamingen gebruikt: vlakfluit snavelfluit bekfluit gemene fluit (oud-Nederlands voor: gewone fluit) handfluit In andere talen De Nederlandse naam 'bekfluit' is waarschijnlijk afgeleid van Franse flûte à bec. In het Engels wordt de te term 'flute' ook gebruikt, maar slaat dan niet op de blokfluit. Hier wordt dan de dwarsfluit bedoeld. Als de Engelsen een blokfluit bedoelen dan zeggen ze 'recorder'.
Oorsprong
Hoelang de blokfluit precies bestaat is niet zo goed te zeggen. In de literatuur komen we de eerste beschrijvingen van de blokfluit tegen vanaf de 14 eeuw, maar het instrument bestaat al veel langer. In Engeland zijn benen exemplaren gevonden uit de steentijd.
Op afbeeldingen en in de literatuur is de blokfluit aanwezig als soloinstrument of met andere instrumenten in een ensemble. Er wordt gespeeld in de kerk, bij feesten en in de huiselijke kring. Het eerste boek over blokfluit wordt in 1511 door Sebastian Virdung geschreven. In 1535 schrijft Silvestro Ganassi een leergang speciaal voor de blokfluit: de Fontegara. In het boek Syntagma Musica, geschreven door Preatorius, worden acht verschillende leden van de blokfluitfamilie beschreven. Preatorius levert zelfs afbeeldingen op schaal.
De fluit zelf
De blokfluit bestaat bijna altijd uit twee of drie delen: de kop, het middendeel en de voet. Bij tweedelige blokfluiten zijn het middendeel en de voet gecombineerd tot één deel. De delen schuiven in elkaar door de 'tap' in de 'tapholte' te schuiven. De tappen zijn voorzien van een kurklaag of een wikkeling van garen, zodat de delen goed aan elkaar blijven zitten tijdens het spelen. Het middendeel is voorzien van vingergaten. Aan de onderkant het duimgat, aan de bovenkant een zevental gaten. Door gaten te openen of te sluiten kun je verschillende tonen maken. Heeft een blokfluit een 'barokboring', dan zijn de onderste twee gaten dubbel uitgevoerd, zodat er ook halve tonen gespeeld kunnen worden. Op de grotere blokfluiten (tenor, bas) zitten de gaten te ver uit elkaar om met de handen te kunnen bespelen. Op deze instrumenten zijn daarom kleppen aangebracht. Er zijn overigens nog enkele leden van de blokfluitfamilie die uit één deel zijn gemaakt: de garklein-flötlein en de gar-garklein-flötlein. Deze twee komen niet veel voor, vandaar dat de origineel Duitse benaming hiervoor niet is aangepast.
Toonvorming
Op de afbeelding zie je de kop van de blokfluit vanuit de zijkant bekeken, en van de bovenkant. Van de zijkant kun je het mondstuk goed zien. Op de foto zie je aan het mondstuk een donkerder kleur hout: dat is het blok, waar de fluit zijn naam aan ontleent. Van de bovenkant is het venster zichtbaar, en het labium.
Je ziet ook een doorsnede van de kop van de blokfluit. Om een toon te produceren blaas je lucht door het mondstuk. De lucht gaat door de kernspleet, en komt in het venster tegen de zijrand van het labium. De lucht in de fluit wordt hierdoor in trilling gebracht. Dat veroorzaakt de klank. (Vergelijk het maar met het blazen over de rand van een flesje, waarbij je ook een toon hoort.) Als je alle vingergaten sluit, hoor je een lage toon, omdat de luchtkolom in de fluit dan zo lang mogelijk is. Zijn de gaten geopend, dan is de luchtkolom in de fluit korter, en klinkt de toon hoger.
Kwaliteit
Als de lucht die door de fluit geblazen wordt hinder ondervindt van beschadigingen of vuil, dan zal de klank slechter van kwaliteit zijn. Onderhoud van de blokfluit is dus belangrijk, en na gebruik is het verstandig om het borsteltje te gebruiken dat je bij aanschaf van de fluit meegeleverd hebt gekregen.
Assortiment
De meeste blokfluiten werden origineel van hout gemaakt, maar je hebt tegenwoordig ook hele goede kunststof exemplaren. Er bestaan verschillende blokfluiten in verschillende maten. Zoals we hierboven al zagen, als de luchtkolom in een fluit langer is, zal de toon lager zijn. Kortere blokfluiten hebben daarom een hogere klank, een hogere stemming dan lagere. Er bestaan de volgende blokfluiten in de hedendaagse blokfluit-familie. De letter en cijfer geven de stemming van het instrument aan en het octaaf waarin de grondnoot gevonden wordt.
- Hele kleine sopranino-blokfluit (gar-garkleinflötlein), f3
- Kleine sopranino-blokfluit (garkleinflötlein), c3
- Sopranino-blokfluit, f2
- Sopraan-blokfluit, c2
- Alt-blokfluit, f1
- Tenor-blokfluit, c1
- Bas-blokfluit, f
- Grootbas-blokfluit, c
- Contrabas-blokfluit, F
- Subgrootbas, C (Sub is hier: een octaaf lager dan de grootbas-blokfluit)
- Subcontrabas, F (Sub is hier: een octaaf lager dan de contrabas-blokfluit)
Je kunt met elke blokfluit één toon meer dan twee octaven spelen. In het schema zie je hoe het bereik van de verschillende blokfluiten elkaar steeds overlapt. Je ziet dat de f-instrumenten steeds een octaaf van elkaar verschillen. Datzelfde zie je bij de c-instrumenten ook.
(Op de foto zie je, van links naar rechts mijn assortiment: sopranino, sopraan, alt, tenor, bas)
Andere stemmingen
In het verleden zijn blokfluiten met andere stemmingen ook in gebruik geweest. Bijvoorbeeld:
- Sixt Flute (of: Discant Flöt), sopraan-blokfluit gestemd in d
- Fourth Flute, sopraan-blokfluit gestemd in bes.
- Alt Flöt in g, alt-blokfluit gestemd in g
- Voice flute, een alt-blokfluit gestemd in d (deze kun je ook beschouwen als een tenor-blokfluit gestemd in d)
- Fourth Flute, tenor-blokfluit gestemd in bes.
- Bass Flöt in Bes, grootbas-blokfluit maar één toon lager, gestemd in bes.
Bespelen
Het bespelen van een blokfluit is lastiger dan je denkt. Om een toon te vormen blaas je lucht door het instrument en houd je de verschillende gaten dicht – of juist niet. Maar de hoeveelheid lucht en de kracht waarmee je blaast heeft ook invloed op de toon. Blaas je harder, dan gaan de tonen hoger klinken. Dat is bij samenspel natuurlijk niet de bedoeling, want dan gaat het onzuiver klinken. Moet je toch meer kracht zetten, dan zul je met speciale hulpgrepen je toon ook weer wat moeten verlagen.
Blokfluitles
Wie graag blokfluit wil leren spelen kan terecht bij veel muziekleraren. Wil je er veel verder mee, dan kun je, als je op het juiste niveau zit, ook verder studeren aan een van de conservatoria, waar je wordt opgeleid tot een muzikale professional. Muziek Voor de blokfluit is erg veel muziek geschreven. De vroegst bekende muziek stamt uit het einde van de middeleeuwen, het begin van de renaissance. Vanaf dat moment ontwikkelt zich ook de moderne muzieknotatie. Dank zij die moderne notatie én de technieken om deze in druk uit te brengen is heel veel van die muziek aan ons overgeleverd. Er is uiteraard niet alleen renaissance-blokfluitmuziek. Ook tegenwoordig wordt er nog veel muziek voor de blokfluit en het blokfluitensemble geschreven.
Wat speel ik zelf
Ik speel zelf meestal sopranino, sopraan of tenor. Een hele enkele keer ook de alt. De bas heb ik ook, maar die komt echt veel te weinig uit zijn koffer. Bij de Stadspijpers van ’s-Hertogenbosch speel ik voornamelijk op schalmei en tenor-dulciaan, maar sommige stukken liggen beter voor de blokfluit. Daar kan ik natuurlijk niet de modern uitziende blokfluitset gebruiken, zoals hierboven afgebeeld. Er bestaan natuurlijk ook speciale renaissance-blokfluiten, maar die pasten helaas niet helemaal bij mijn budget.
Op dit plaatje zie je de sopranino (tweede van links) die je hierboven ook al zag, en rechts daarnaast de sopranino en de sopraan die ik bij de Stadspijpers gebruik. Het hele kleine fluitje aan de linkerkant is een gar-garklein flötlein. Grappig bij zo’n klein instrument is dat de gaten niet allemaal onder elkaar zitten, maar in twee rijen. Het is de enige manier om de vingers nog op het instrument te laten passen. Dit fluitje gaat altijd mee als we optreden, maar wordt zelden of nooit in het samenspel ingezet. In plaats daarvan gaat het met een touwtje om mijn nek. Het oog wil per slot van rekening ook wat.
(c)2021 Hans van Gemert
(Eigen afbeeldingen)
Dit artikel is een bewerking van een artikel dat ik eerder op Infonu.nl heb geplaatst.
